همه چیز از آنجا شروع شد که تکنولوژی با سرعت فزاینده‌ای در جهان رشد کرد و تلفن‌های همراه با سیستم‌های عامل جدید همچون اندروید وارد بازار ایران شدند. گوشی‌های تلفنی که به دلیل راحتی اتصال به اینترنت و پشتیبانی از انواع نرم‌افزارها و شبکه‌های اجتماعی به‌سرعت جای خود را در جامعه باز کردند. امروزه در جای‌جای زندگی فردی و اجتماعی، از مهمانی‌های خصوصی، جشن‌ها و مراسم خانوادگی گرفته تا محل کار، خیابان، مترو و حتی هنگام راه رفتن و غذا خوردن و رانندگی افراد بسیاری از اقشار مختلف جامعه در حال استفاده از شبکه‌های اجتماعی و چت‌روم‌ها دیده می‌شوند.
شبکه‌های اجتماعی این امکان را به کاربران خود می‌دهند که در سریع‌ترین شکل ممکن با افراد مختلف در هرجای دنیا ارتباط برقرار کرده و تجربیات، احساسات و لحظات خود را با آنها به اشتراک بگذارند؛ نرم‌افزارهایی با قابلیت نصب بر روی گوشی‌های تلفن همراه که با اتصال به اینترنت قابلیت ارتباط در تمام لحظات را فراهم کرده است.
بر اساس آمارهای منتشرشده در حال حاضر بیش از ۱۲ میلیون نوجوان زیر ۱۸ سال در ایران از شبکه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند و جوانان و بزرگ‌سالان نیز از دیگر اقشار استفاده‌کننده از این شبکه‌ها به شکل وسیع هستند. این آمارها نشان می‌دهد که نوجوانان و جوانان به خاطر ویژگی‌های سنی و شرایط روحی، اشتیاق بیشتری برای کار در شبکه‌های اجتماعی دارند و به‌ندرت متوجه عواقب افراط در اشتراک‌گذاری اطلاعات هستند. همچنین بنابر آمار ۲۲ درصد از افراد ۱۶ تا ۲۴ ساله که از این شبکه‌ها استفاده می‌کنند، کسانی را که اطلاعات‌شان را با آنان به اشتراک می‌گذارند، نمی‌شناسند.
از عمده دلائل محبوبیت و فواید شبکه‌های اجتماعی که موجب فراگیری هرچه بیشتر آنها در جامعه شده است می‌توان به این مسائل اشاره کرد: دسترسی به گروه وسیعی از افراد( کاربران آنلاین) در یک لحظه، هزینه اندک تماس با دیگران حتی با نقاط بسیار دور دست جهان (در مقایسه با سایر وسایل ارتباطی مانند تلفن، بی‌سیم، فکس و...) امکان ارتباط نوشتاری با افراد متعدد به صورت هم زمان، امکان ارسال و دریافت فایل، عکس، نامه و صرفه‌جوئی در هزینه و وقت.
روی دیگر سکه درباره شبکه‌های اجتماعی بسیار متفاوت از ظاهر جذاب آن است. شبکه‌های اجتماعی از قبیل فیس‌بوک، وایبر، واتس‌آپ، لاین، تانگو، اینستاگرام و ... جایگاه خاصی در جامعه ایران باز کرده و از اقشار مختلف جامعه از جمله دانشجویان، استادان، کارمندان، بازاریان، معلمان، دانش‌آموزان و هنرمندان به همراه روزنامه‌نگاران و عموم مردم در آنها عضو هستند.
شبکه‌های اجتماعی؛ ابزار رخنه فرهنگی
مجید ابهری، عضو هیئت علمی دانشگاه در گفت‌وگو با کانون نبأ در این باره می‌گوید: شبکه‌های اجتماعی اصلی‌ترین ابزار جنگ نرم هستند. در مهندسی فرهنگی ابزار جنگ نرم در کنار رسانه‌های سایبری و ماهواره‌ها، شبکه‌های اجتماعی از جایگاه ویژه‌ای در زمینه رخنه فرهنگی برخوردارند.
این کارشناس مسائل اجتماعی با اشاره به اهداف پنهان این شبکه‌ها اظهار می‌کند: از نگاه رفتارشناسی، مدیران شبکه‌های اجتماعی و کارشناسان مربوطه آنها با شناخت دقیق از ظرفیت‌های فکری جوانان ایرانی در نرم‌افزارهای خود امکاناتی فراهم کرده‌اند که کاربران تولیدات فکری و قلمی خود را در معرض دید و قضاوت میلیون‌ها نفر قرار دهند. همین حرکت به نوجوانان و جوانان نوعی اعتماد به نفس کاذب می‌دهد که نتیجه مستقیم آن وابستگی و اعتیاد به این نرم‌افزارها است.
انزوا و تضعیف تعاملات اجتماعی در شبکه‌های مجازی
ابهری با تأکید بر اعتیادآور بودن این نرم‌افزارها عنوان می‌کند: 45 درصد از جوانان ایرانی به این گونه نرم‌افزارها اعتیاد دارند و از نگاه آسیب‌شناسی اجتماعی انزوا، گوشه‌گیری، ضعف مهارت برقراری ارتباط اجتماعی، اُفت تحصیلی و تضعیف تعاملات عاطفی نتایج مستقیم و غیرقابل انکار حضور در این شبکه‌ها است. به طوری که 80 درصد از کاربران در صورت عدم‌دسترسی به این گونه نرم‌افزارها دچار اضطراب و استرس می‌شوند.
القای تصورات غلط در ارتباط با معیارهای دینی
این آسیب‌شناس اجتماعی القای تصورات غلط در ارتباط با معیارهای دینی را از دیگر مأموریت‌های این شبکه‌ها می‌داند و تصریح می‌کند: متأسفانه 90 درصد از القائات و شبهات دینی توسط این شبکه به کاربران انتقال داده می‌شود. باورهای نوظهور مثل شیطان‌پرستان، صوفیان، وهابیت و عرفان‌های کاذب از طریق این شبکه‌ها به یادگیری و پذیرش عضو عمل می‌کنند. سؤالات نامفهوم، شبهات دینی، القاء تصورات غلط در مورد معیارهای دینی یکی دیگر از مأموریت‌های اصلی این شبکه‌ها است.
زایش شبکه‌های اجتماعی از زندگی لیبرال غربی
بهانه اصلی بسیاری از کسانی که امروزه به سمت خرید گوشی‌های همراه و تبلت‌ها می‌روند این است که راحت‌تر و همه‌جا بتوانند در فضای مجازی، کنار آنهایی که دوست دارند باشند. اما عموما آنهایی که خالق چیزی هستند، فرهنگ خودشان را نیز به همراه آن انتقال می‌دهند و مشکل از این‌جا شروع می‌شود. شبکه‌های اجتماعی شاید ذاتا مشکل‌ساز نباشند، اما از آنجا که از دل تمدن غربی بیرون آمده و رشد و رواج یافته‌اند، با معیارهای تمدن غربی و سبک زندگی برآمده از فلسفه فرهنگی زندگی لیبرال آمیخته شده‌اند. این شبکه‌ها با ورود به هر جامعه‌‌ای ناهمگنی، مشکلات و معضلاتی را به همراه خود می‌آورند.
بررسی محتوایی این شبکه‌ها نشان می‌دهد که بسیاری از کاربران آنها علاوه بر استفاده‌های بعضا غیراخلاقی از این شبکه‌ها برخی کاربردهای جدید و بعضا خطرناک نیز برای آن تعریف کرده‌اند. نفوذ برخی گروه‌های غیراخلاقی، گروهک‌های سیاسی و فرقه‌ای و برخی گروه‌های مافیایی به این شبکه‌ها و شبکه‌سازی و جذب افراد در طولانی مدت از برنامه‌های، این گونه برنامه‌ریزان است.
این شبکه‌ها همچنین با عادی‌سازی و ترویج روابط پنهانی جنس مخالف و همچنین اشاعه و از بین بردن قبح بی‌حجابی و بی‌بندوباری و الگوسازی‌های نامناسب و ترویج سبک زندگی غربی، تبدیل به یکی از ابزارهای اثرگذار و مخرب جنگ نرم و تهاجم فرهنگی در ایران شده است.
مجید ابهری، آسیب‌شناس اجتماعی با بیان اینکه ورود به گروه‌های ایجاد شده در بسیاری از این شبکه‌ها عاقبت نامعلومی برای کاربران رقم می‌زند، می‌گوید: متأسفانه قرار دادن عکس‌ها و اطلاعات خصوصی کاربران در این گونه نرم‌افزارها باعث دسترسی سازمان‌های جاسوسی به آنها و بررسی و انتخاب آنها از طریق ایجاد گروه‌های مختلف می‌شود؛ بنابراین ورود به گروه‌های ایجاد شده در بسیاری از این شبکه‌ها عاقبت نامعلومی برای کاربران رقم می‌زند. برای مقابله با این نرم‌افزارها باید نهادها و سازمان‌های متولی و خانواده‌ها ضمن ایجاد زمینه‌های افزایش نشاط اجتماعی اقدام به ایجاد و راه‌اندازی شبکه‌های مشابه بر اساس معیارها و ارزش‌های و فرهنگ اسلامی بکنند تا در این صورت جوانان و نوجوانان بی‌نیاز از نرم‌افزارهای بیگانگان شوند.
وی همچنین در ارتباط با طرح موضوع فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی بیان می‌کند: از نظر رفتاری ما نمی‌توانیم چیزی را از کسی بگیریم و جایگزینی برای آن ندهیم. این حرکت نوعی رفتار سلبی بوده و چندان قابل دوام نیست. همین طور فیلتر کردن این نرم‌افزارها نتایج مناسبی نخواهد داشت. چراکه سازمان‌های جاسوسی و مؤسسات وابسته به آنها به سرعت قوی‌ترین فیلترشکن‌ها را به طور رایگان در اختیار کاربران قرار می‌دهند. بسترسازی فکری و فرهنگی و انجام آموزش‌های لازم بسیار مؤثرتر و مفیدتر از فیلتر کردن خواهد بود.
به عنوان نمونه شبکه «اینستاگرام» که یکی از معروف‌ترین شبکه‌های اجتماعی در فضای مجازی است، به دلیل دسترسی راحت‌تر(به دلیل نصب روی گوشی تلفن همراه)، گسترش فراوانی یافته و در ایران نیز هواداران بسیاری دارد.
اینستاگرام در واقع شبکه اجتماعی است که بر پایه اشتراک تصویر برنامه‌ریزی شده است. این شبکه اجتماعی که در اکتبر ۲۰۱۰ راه‌اندازی شد در ابتدا تنها بر روی سیستم‌های عامل اپل اجرا می‌شد و بعد از مدتی گوشی‌هایی با سیستم عامل اندروید نیز از این نرم‌افزار پشتیبانی کردند. کار اصلی اینستاگرام به اشتراک گذاشتن عکس بود و بعد از مدتی با افزایش اشتیاق کاربران برای استفاده از این سرویس‌ها انتشار فیلم به مدت کوتاه هم به قابلیت‌های این نرم‌افزار افزوده شد.
از عمده دلائل فراگیر شدن این برنامه این است که کاربران اینستاگرام برای پست کردن عکس، به اشتراک‌گذاری یا حتی لایک زدن هیچ فشاری را احساس نمی‌کنند و در این نرم‌افزار می‌توانند بدون اینکه کسی متوجه شود تنها مشاهده‌گر باشند، وارد یک بحث شوند و یا بحثی را ترک کنند. کاربران این نرم‌افزار همچنین می‌توانند بعد از نصب دوستان خود را که به نحوی، اعم از دفترچه تلفن گوشی و یا شبکه‌های اجتماعی دیگر به این شبکه متصل‌اند شناسایی کرده و دنبال کنند.
با گسترش این شبکه اجتماعی در بین جوانان و نوجوانان فضای مناسبی برای فرقه‌های ضاله به وجود آمده تا بتوانند با فریب جوانان به تبلیغات خود بپردازند و فرقه‌هایی مانند وهابیت با قدرت بیشتری از این طریق ترویج دهند. همچنین بی‌راه نیست، اگر بگوئیم که وجود این شبکه اجتماعی که کاربران آن عکس‌های شخصی و خانوادگی را برای عموم به نمایش می‌گذارند، دیگر چیزی به اسم حریم خصوصی را بی‌معنی کرده و بنیان خانواده را به خطر انداخته‌اند.
خرید و فروش اسلحه، نشر تصاویر مستهجن در محیط خصوصی کاربران، انتشار تصاویر خصوصی از ستاره‌ها و تغییر سبک زندگی از دیگر آسیب‌های شبکه اجتماعی اینستاگرام است. البته برخی از کاربران با گرایش مذهبی نیز در این شبکه فعال هستند و پست‌های مذهبی بارگذاری می‌کنند، اما علاقه‌ای برای سهیم کردن دیگران در زندگی خصوصی خود ندارند و اندک پست‌های جذاب و مفیدی که در تلاش برای ترویج سبک زندگی اسلامی می‌گذارند، اغلب به دلیل محدود بدون خوانندگان و یا عدم انسجام لازم، دیده نمی‌شوند.
محمدرضا خرمیان، قاری بین‌المللی و سفیر قرآنی کشور ایران در ارتباط با فعالیت‌های قرآنی خود در فضای مجازی اظهار می‌کند: بنده در شبکه‌هایی مثل وایبر، واتس‌آپ، تلگرام و اینستاگرام عضو هستم و این وسیله بسیار خوبی است که در این فضای مجازی می‌توان مطالب و اخبار قرآنی و مسائل دینی به وفور رواج داد. بنده خودم مدت زیادی است که تفسیر آیاتی از قرآن کریم را در این شبکه‌ها منتشر می‌کنم و یکی از کارهایی که انجام می‌دهم این است که ادعیه روزانه را هر روز در این شبکه‌ها می‌فرستم و خیلی هم از آن استقبال می‌شود؛ حتی اگر یک روز کمی دیرتر این کار را انجام دهم دوستان و کاربران پیام می‌دهند و پیگیر این زیارت‌های روزانه و دعاها می‌شوند.
شبکه‌های اجتماعی؛ چاقوی دولبه
این کارشناس ارشد علوم قرآنی استفاده از این شبکه‌ها را ابزاری برای نشر معارف دینی می‌داند و تصریح می‌کند: این دعاها و اطلاعات مذهبی برای اعضای این شبکه‌ها بسیار جالب است و اغلب آنها اصلا نمی‌دانستند که مثلا روز شنبه متعلق است به وجود نازنین پیامبر اکرم(ص) و یا روز جمعه متعلق است به وجود حضرت صاحب الزمان(عج). استفاده از این شبکه ابزاری است برای نشر معارف دینی و مانند چاقوی دو لبه می‌ماند که هم می‌تواند مضر و خطرناک باشد و هم مفید و سازنده. این فضای سایبری هم کار بسیار جالبی است و ما و دیگر فعالان قرآنی و دینی می‌توانیم از این فضا بهره بگیریم و به دیگران نیز بهره برسانیم.
خرمیان در ارتباط با تأثیرگذاری این شبکه‌ها تصریح می‌کند: در این فضاها خیلی از مسائل قرآنی که یا توسط بنده نوشته می‌شود و یا توسط دیگران ارسال می‌شود با انجام یک سری اصلاحات و تزئینات به اشتراک گذاشته می‌شود و خیلی قابل استفاده است. مثلا گاهی خلاصه یک کتاب چندین صفحه‌ای مذهبی را به اندازه 20 خط در این شبکه‌ها بیان می‌شود که اثرگذاری این 20 خط بسیار بیشتر از خواندن خود کتاب است. اگر این نرم‌افزارها و فضاها در دسترس نبود نمی‌توانستیم این عرصه را برای دیگران و عموم جامعه باز کنیم. به این طرق می‌توانیم حداکثر استفاده معنوی را از این شبکه‌ها داشته باشیم.
وی می‌افزاید: عکس‌ها و فیلم‌هایی که در این گروه‌ها و شبکه‌ها به اشتراک گذاشته می‌شود نیز همین گونه است؛ به عنوان مثال یکی از کارهای بنده در زمینه این بود که از قرآنی‌هایی که در سفر به کشورهای خارج در میان شیعیان و اهل سنت انجام می‌شود، فیلم‌ها و عکس‌هایی را به فضاهای مجازی ارسال کنم که این کار با استقبال خوبی روبرو می‌شود؛ مثلا امسال بنده با رئیس‌جمهور در سفری که به نیویورک داشتم برنامه‌های خیلی مفصلی داشتیم که یکی از آنها ملاقات با علمای جهان اسلام و دیگری ملاقات با ایرانیان مقیم آمریکا بود که من در این برنامه‌ها قرآن تلاوت کردم و فیلم این مراسم را برای تهران و این شبکه‌ها فرستادم که بازخورد خیلی خوبی داشت.
حضور با هویت‌های جعلی
عموما کاربران شبکه‌های اجتماعی، با هویت و شخصیت حقیقی خود (و نه لزوما شخصیت رسمی خود) حضور پیدا می‌کنند. از همین‌رو، همه رفتارهایی که از خود بروز می‌دهند، متأثر از همان هویت و شخصیت حقیقی‌شان است. در این میان اگر می‌بینیم که امروز فضای شبکه‌های اجتماعی چندان با جامعه اسلامی ما تطابق ندارد، به علت محتواهایی است که توسط چنین شخصیت‌هایی تولید شده و در شبکه‌های اجتماعی به اشتراک گذاشته می‌شود؛ در نتیجه اگر قرار است شبکه‌های اجتماعی اسلامی شود، باید هویت و شخصیت کاربران آن دچار تحول و معطوف به اسلام‌گرایی شود.
ناآشنایی مسلمانان با کاربری صحیح شبکه‌های اجتماعی
یکی از واقعیت‌های موجود در جامعه ما و شاید بسیاری از جوامع اسلامی، عدم شناخت بسیاری از مسلمانان از تکنولوژی‌های روز و عدم توانایی در به‌کارگیری آنهاست. اما اگر این واقعیت را بپذیریم که جمعیت نقشی اساسی در تأثیرگذاری دارد، این واقعیت در شبکه‌های اجتماعی نیز قابل تعمیم بوده و هرچه جمعیت کاربرانی که در یک گفتمان مانند دین اسلام و قرآن شرکت می‌کنند بیشتر باشد، اسلام و قرآن کریم علاوه بر اینکه توانایی حکومت بر آن جامعه را دارد، همچنین می‌تواند به تکثیر خود و کسب کاربر جدید امیدوارتر باشد و از این طریق کنترل و نفوذ خود را در جامعه منعکس کند.
شرکت و حضور فعالان قرآنی و مذهبی در این شبکه‌ها می‌تواند شبکه‌های اجتماعی را به ابزاری با کارکردهای فرهنگی و قرآنی تبدیل کند و همچنین می‌توانند با صرف کمترین هزینه به انجام فعالیت‌های قرآنی و ترویج اسلام و سبک زندگی اسلامی در جامعه بپردازند.
محمدرضا خرمیان شبکه‌های اجتماعی را فرصتی برای هدایت جامعه دانسته و اظهار می کند: لازم است که دیگر فعالان و مبلغان دینی نیز از این فضا استفاده کنند. باید گوشی‌های موبایل را به روزرسانی و جدید کنند و برای انجام این فعالیت‌ها وقت بگذارند. هرچند جویا که می‌شویم عدهای واقعا فرصت ندارند و عدهای هم هستند که سستی می‌کنند. در صورتی که می‌توان از این فضاها برای هدایت جامعه استفاده کرد.
شبکه‌های اجتماعی رسانه‌ای برای انعکاس اخبار قرآنی
سفیر قرآنی کشور با بیان اینکه خیلی از مسائلی که در اخبار و روزنامه‌ها انعکاس ندارند در این فضاها قابل عرضه است، می‌گوید: گروهی وجود دارد به نام قرآنیان که در وایبر، واتس‌آپ و برخی دیگر از شبکه‌های اجتماعی فعال است و بیش از صدها عضو و بازدیدکننده دارد؛ مثلا جمعه گذشته که مراسم چهلمین روز درگذشت استاد عالی‌مقام پورفرزیب بود، عکس‌ها و فیلم‌هایی تهیه کردیم و در گروه‌های مربوط به اشتراگ گذاشتیم که باز با استقبال خوبی روبرو شد و خیلی‌ها می‌گفتند ما خبر نداشتیم و به این طریق خبردار شدند؛ چراکه خیلی از مسائل هست که شاید در اخبار و روزنامه‌ها انعکاس نداشته باشد اما در این فضاها قابل عرضه باشد.
وی ادامه می‌دهد: این گونه استفاده‌ها از این شبکه‌ها تأثیر خوبی در جامعه دارد و من خودم خیلی از آنها استفاده کرده‌ام. مثلا خیلی از مطالب دینی و قرآنی را به صورت هنرمندانه با ساخت کلیپ و تصویر ارسال می‌کنند و صدها نفر از آن بهره می‌برند؛ به عنوان مثال برداشتی از یک آیه قرآن که مرحوم علامه طباطبائی در تفسیر قرآن نوشته است را باید کلی وقت صرف کنید و بگردید تا فلان مطلب را پیدا کنید، اما هنرمندانی می‌آیند و مثلا 20 خط از آن را آماده و تنظیم می‌کنند و به صدها نفر ارسال می‌کنند و طبیعتا خیلی اثرگذار و مفید است.
دعوت از قرآنیان برای نشر معارف
خرمیان با دعوت از فعالان قرآنی و دینی برای حضور در فضای مجازی تصریح می‌کند: یکی از کارهایی که خودم انجام می‌دهم این است که مطالب مفیدی را که می خواهم ارسال کنم رنگ و لعاب می‌دهم و با عکس و گل تزئین می‌کنم تا برای مخاطبان جلب توجه کند و تأثیرگذارتر باشد. بنده از همه دوستان عزیزی که در این عرصه فعالیت دارند می‌خواهم که هرچه سریع‌تر وارد این فضای سایبری شوند و از این فرصت به‌وجود آمده برای نشر معارف قرآن و دین حداکثر استفاده را داشته باشند.
عدهای از اساس کارکردهای مثبت اینستاگرام و یا شبکه‌های اجتماعی دیگر را منکر می‌شوند و معتقدند که ضررهای آن بیشتر از فواید آن است و از این‌رو به این پدیده روی خوش نشان نمی‌دهند اما واقعیت آن است که نمی‌توان جامعه را از حضور در این شبکه‌ها و استفاده از آنها بازداشت و حتی فیلترینگ این شبکه‌ها تأثیر قابل‌توجهی در کاهش آسیب‌های ناشی از آنها نداشته و تنها جامعه را نسبت به آنها حریص‌تر و حساس‌تر می‌کند.
می‌توان گفت که جامعه در استفاده از این شبکه‌ها ناگزیر است و اساس کارکرد این ابزارها به خودی خود چیز بدی نبوده و نحوه استفاده از آنهاست که می‌تواند مورد قضاوت قرار گیرد. می‌توان از این ابزارها هرچند که صهیونیستی و غربی باشند، در جهت رسیدن به اهداف اسلامی و قرآنی بهره برد و آنها را به خدمت دین اسلام و قران درآورد.
زمانی که کارکردهای مثبت و منطبق بر موازین فرهنگی خودی در شبکه‌های اجتماعی نمودار شود، آن بخش از جامعه مذهبی نیز که نگران تأثیرات منفی این شبکه‌ها هستند، نگرانی‌هایشان برطرف شده و خود نیز از این ابزارها استفاده می‌کنند.
در این میان می‌بایست شبکه‌های اجتماعی را از اضافاتی که تمدن غربی و سبک زندگی لیبرالی به آن افزوده‌اند جدا کرده و شبکه‌های اجتماعی جدیدی منطبق بر فرهنگ اسلامی و قرآنی ایران ساخت؛ چرا که در جبهه جنگ نرم، برگ برنده در اختیار کسانی است که راه مقابله با تهاجم‌های فرهنگی پیش آمده را پیدا کرده که آن معرفی و جایگزین کردن فضاهای سالم برای سیراب کردن نیازهای اجتماعی کاربران است.
