جلسه بررسی و نقد کتاب «ترجمه‌شناسایی قرآن کریم؛ مطالعه از سطح واژگان تا ساخت جمله» تالیف احمد پاکتچی امروز، 18 آذرماه، با حضور سید بابک فرزانه، رئیس پژوهشکده قرآن و عترت دانشگاه آزاد اسلامی، عبدالمجید طالب‌تاش معاون پژوهشکده قرآن و عترت دانشگاه آزاد، مرتضی کریمی‌نیا، مدرس دانشگاه، مرتضی معین، مدرس رشته زبان فرانسه در دانشگاه آزاد تهران مرکز و پاکتچی مؤلف اثر در دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات برگزار شد.
عبدالمجید طالب‌تاش در ابتدای جلسه گفت: کتاب ترجمه‌شناسی قرآن کریم یک فرصت و غنیمت و یک موهبت الهی به پژوهشگران حوزه علوم قرآنی است که احمد پاکتچی به عنوان محصول عمرش تدوین کرده است.
وی افزود: دانش عمیق، نگاه ژرف و گستره منابع در این کتاب حیرت را برمی‌انگیزد. این اتفاق را پیش از این نیز در دنیای علم می‌افتاده و امیدواریم خداوند از این برکت‌ها در عمر دینداران قرار دهد.
در ادامه، احمد پاکتچی با معرفی کتاب در مورد چرایی و ضرورت تالیف آن صحبت کرد و گفت: در جواب این پرسش که چرا اینکار انجام شده باید گفت: بخشی از مسئله به خود انسان برمی‌گردد که درگیر بعضی از مسائل می‌شو.د در مناسبت‌ها و کارهای مختلف حس می‌کردم که ترجمه‌های قرآن نقاط قوت و ضعف‌های دارند. ترجمه‌ها بستگی به مخاطب دارند و افراد مختلف ترجمه‌های مختلف را می‌پسندند. هنگامی که مسئله برای من جدی شد جای خالی یک دستگاه انتقادی برای ارزیابی ترجمه‌های قرآن را حس کردم. درگیر شدن در نقد برخی از ترجمه‌های قرآن مثل ترجمه‌های روسی نشان می‌داد که چقدر نقد ترجمه سخت است؛ بنابراین بهترین کمکی که می‌شد به آن ترجمه کرد، این بود که سختی‌های مترجمان را در نظر بگیریم. اگر برنامه‌ای در پیش روی ما باشد، می‌توانیم بر اساس آن انتخاب کنیم و بدانیم لازمه آن چه اصول و ضوابطی است.
وی اظهار کرد: یکی از ویژگی‌های ترجمه خوب قرآن این است که مشخص شود که برای چه گروهی ترجمه می‌شود. طی درگیری‌های بنده در حوزه زبان‌شناسی و مطالعات ترجمه هر روز بیشتر برایم مسجل می‌شد که از معلومات این دو حوزه می‌شود برای ترجمه قرآن استفاده کرد.این کتاب حاصل یک فکر چندین ساله است و پروژه‌ای شخصی در یک مدت طولانی بوده است.
وی با اشاره به کاستی‌های کار خود گفت: رویکرد غالب، رویکرد زبان‌شناسی است. در قسمتی از کتاب سعی کردم در مورد مسائل تاریخی و کلامی نیز بحث‌هایی را بیاورم اما آنها صرفا جنبه مقدمه دارند. در حوزه زبان‌شناسی و علوم وابسته هنوز بحثهای زیادی بود که می‌توانست مطرح شود. دقیقاً به همین دلیل در عنوان کتاب «مطالعه از سطح واژگان تا ساخت جمله» انتخاب شده که گفته شود همه مسائل زبان‌شناسی در آن رعایت نشده است. بحثهای ادبی، گفتاری، منطق، زبانی و غیره جزء بحثهای باقیمانده این کار است.
نگاه دایرة‌المعارفی به موضوع نداشته‌ام
پاکتچی با بیان اینکه سعی کرده‌ام نگاه دایرة‌المعارفی به موضوع نداشته باشم، اظهار کرد: یک مبنایی را انتخاب کرده بودم و سعی کردم بر این مبنا کتاب را به پیش ببرم، بعد بحثهای غیرتکراری را مطرح کرده باشم. آخرین نکته در مورد مسئله نظریه است؛ برای اینکه یک پایه نظریه مناسب وجود داشته باشد، به مرور کلی نظریه‌های ترجمه‌شناسی پرداختم و سعی کردم به این موضوع بپردازیم که چه مشکلاتی در ترجمه کتب مقدس وجود دارد و در گام بعدی به اختصاصات مشکل ترجمه در قرآن کریم پرداختم. بعد از ارائه این مبانی نظری تصویر آغاز می‌شود و موضوع به موضوع بحث‌ها دسته‌بندی می‌شوند و پیش می‌روند.
بنابراین گزارش در ادامه مرتضی معین، عضو گروه زبان فرانسه دانشگاه آزاد تهران مرکز، به ارائه صحبت‌های خود پرداخت و گفت: بر نگاه موشکافانه مؤلف صحه می‌گذارم. کتاب با ارتباطی بین ترجمه و پاراگفتار شروع می‌شود. بحثهای جزئی در مورد ریشه‌شناسی ترجمه مطرح می‌شود و بعد از آن وارد ترجمه‌های بین زبانی و رویکرد تمدنی می‌شود.
وی افزود: اساساً ترجمه گفتگوی بین متن اصلی و متن ترجمه است، در ادامه به بحث تحلیل معنای می‌پردازد و رویکرد گفتمان فرهنگی را در ترجمه مطرح می‌کند.
معین با بیان اینکه در این کتاب به زبانهای انگلوساکسونی و روسی گرایش وجود دارد و زبانهای دیگر مثل فرانسه زیاد مورد بحث قرار نگرفته است، گفت: در حوزه بحثهای گفتمان فرهنگی جای بحثهای شیرینی مثل صحبت‌های گادامر و ریکور در حوزه ترجمه خالی است. این کتاب را به دانشجویانم در مقطع دکترای ترجمه زبان فرانسه معرفی کردم زیرا معتقد هستم در حوزه ترجمه کتاب مفیدی است.
در ادامه، پاکتچی در پاسخ به صحبت‌های معین گفت: در مورد اینکه از متون فرانسه کمتر استفاده شده یک دلیل این است که می‌خواستم یک مرور کلی داشته باشم و شاید این باعث شد که از زبانهای دیگر استفاده نشود و خلاصه‌تر با قضیه مواجه شدم. اعتراف می‌کنم که گرایشم روسی و انگلوساکسونی نیست، بلکه گرایشم آلمانی ـ لهستانی است. برخی از نظریاتی که مطرح کردم و خودم روی آن گرایش داشتم نظریات برخی از نظریه‌‌پردازان لهستانی بود.
با مؤلف مخالف هستم
مرتضی کریمی‌نیا، مدرس رشته علوم قرآن و حدیث، با اشاره به نقاط قوت این کتاب گفت: یکی از نقاط قوت این کتاب این است که مؤلف نسبت به تمامی لایه‌های تودرتوی مطالعات قرآنی حریف بوده است. ترجمه یکی از پیچیده‌ترین فعالیت‌های ذهنی ما است. از یک طرف با ساختار پیچیده ذهن و از طرفی با سخن گفتن سر و کار دارد. ترجمه شما را مجبور می‌کند به هر شکلی که می‌خواهید حرف نزنید. تنگنایی که در امر ترجمه است این است که مجبور هستیم در چارچوبی که مؤلف دیگر حرف زده سخن بگوییم. اینکه تا چه اندازه مؤلف را بشناسیم و دانشهای مورد نیاز برای تولید متن جدید داشته باشیم همه اینها تنگناهایی هست که با آن مواجه هستیم.
وی افزود: قرآن بعد از نزول و در دو سه قرن نخست ترجمه نشد نخستین متن قرآنی که به زبان فارسی پدید آمد، در میانه قرن چهارم و به بهانه ترجمه تفسیر طبری اتفاق افتاد. امروزه وقتی می‌خواهیم به ترجمه بپردازیم نیازمند انبوهی از نظرات و دانشهای مختلف هستیم. نخستین مترجمان ما فقط می‌خواستند یک برابرگزینی برای واژه‌های قرآن قرار دهند و گاه ساختار جمله عربی با جمله فارسی تطابق واژگانی داشت اما انشای فارسی نداشت. تنگناهای اولیه در انشای متن فارسی برای متن قرآن باعث شد که آنها نتوانند آنچنان که شایسته است ترجمه را انجام دهند. پاکتچی به درستی اشاره می‌کند که متن قرآن و عربی بودنش بسیار مهم است اما در کتابهای مقدس دیگر در بسیاری از موارد از ترجمه‌ها استفاده می‌کنند اما نحوه نگاه به آنها به این شکل است که انگار خود متن مقدس است چون خود واژه تا زمانی که در متن عربی وجود دارد، قرآن حساب می‌شود و بعد از آن نه.
وی اظهار کرد: نکته دیگر که تفاوت متن قرآن را با سایر متون نشان می‌دهد، این مسئله است که نظم قرآن در بی‌نظمیش است؛ آهنگین بودن یا جنبه‌ای قرائتی بود متن قرآن جزء عناصر خاص قرآن است که کمتر مترجمان به آن توجه می‌کنند و این جنبه باید بررسی شود که چقدر به متن فارسی قابل انتقال است. به نظر من این کتاب دایرة‌المعارف ترجمه قرآن است و از این نظر با مؤلف مخالف هستم. واقعاً در این کتاب با شمولی در مهمترین و جدیترین رخدادهای که در امر ترجمه افتاده و یا اتفاقاتی که نیافتده و باید می‌افتاده مواجه می‌شویم.
کریمی‌نیا ضمن اشاره به اینکه قرار نیست این کتاب اثری آموزشی باشد، گفت: در حقیقت این کتاب نشان می‌دهد که حدود سیصد مسئله مربوط به ترجمه قرآن داریم و باید اینها را با ترجمه‌های موجود آزمایش کنیم که ببینم کدام به لایه‌های ترجمه توجه داشته‌اند.
وی افزود: مترجمان ما اساساً متوجه اینکه آن کلمه به چه مفهوم به کار رفته است، نبودند. بر اساس تئوری‌های ترجمه باید دید واقعا جایگاه ترجمه قرآن کجاست.
ضعف ترجمه‌های فارسی
بنابراین گزارش، پاکتچی عنوان کرد: در مورد بحث ترجمه و تاثیر فرهنگ زرتشتی در ترجمه‌ها بحثی در این کتاب وجود دارد که چقدر ممکن است دین‌های دیگر در مسئله ترجمه اثر داشته باشد. بعضی از موارد نیز مربوط به سطح فرهنگ است؛ به طور مثال در ترجمه سوره «طارق» گسیختگی می‌بینیم چون جایگاه ستاره طارق را در فرهنگ عرب نمی‌دانیم.
وی با اشاره به جایگاه ترجمه‌های امروزی گفت: ترجمه‌ها متعدد و مترجمان فاضل هستند و حتما زحمت زیادی کشیده‌اند. نکته‌ای که به نظر می‌رسد این است که ترجمه‌های فارسی بیشتر ترجمه‌های گزینشی هستند و از چند ترجمه عبارتها را انتخاب می‌کنند. هشتاد درصد این تفکر در ترجمه‌ها غالب است و تنها 20 درصد دارای نوآوری هستند.
وی با اشاره به اینکه متاسفانه مترجمان ما از تئوری ترجمه احساس استقلال و بی‌نیازی می‌کنند، گفت: در این کتاب می‌خواستم تئوری و عمل را با هم آشتی دهم. امکان ندارد انسان بدون مبانی نظری وارد این کار شود. نکته دیگر اینکه متاسفانه ما تحقیقات لغوی، نحوی، ادبی و فرهنگی در مورد زبان قرآن کم داریم. ندانستن معنی برخی لغات، ترکیب‌ها و ساختارهای جمله باعث ایجاد ترجمه‌های ضعیف شده است. از قرن سه تا الان هیچ اتفاق جدیدی در بسیاری از موارد نیافتده است. مرحوم جواد حدیدی و علوی ترجمه‌ای را ارائه دادند که یکی از کارهای جدی در مورد ترجمه قرآن به زبان فرانسه است که نا تمام مانده است.
